Artylerzystę z Sędziszowa zamordowali w Charkowie

Marian Surman w mundurze oficera Wojska Polskiego. Surman był nie tylko dobrym żołnierzem, ale również przystojnym mężczyzną. FOTO: ARCHIWUM

HISTORIA♦ Podpułkownik artylerii Marian Surman to jeden z trzech mieszkańców powiatu, którzy najpierw uwiezieni, następnie razem z tysiącami oficerów wojska polskiego zostali zgładzeni w ramach sowieckiego planu pozbawienia Polski jej elit wojskowych i politycznych. Dzisiaj potocznie mówi się tej eksterminacji zbrodnia katyńska. Dwie inne jej ofiary pochodzące z naszego powiatu to por. rez. sap. Stanisław Gielarowski i kapral Alojzy Korpal. Dzisiaj chcę jednak przybliżyć postać pochodzącego z Sędziszowa Młp. porucznika Surmana.

Siedemnastego września 1939 roku Armia Czerwona zgodnie z tajnym protokołem do układu o nieagresji między ZSRR a Niemcami (pakt Ribbentrop- Mołotow) napadła na Polskę, zagarniając około 250 tysięcy polskiego wojska. Zgodnie z ludobójczym planem wyniszczenia narodu polskiego NKWD przystąpiło do przekształcenia Polaków w całkowicie powolną masę ludzką. Na pierwszy ogień poszły elity naszego narodu, w tym oficerowie.

Marian Surman rodzi się 12 września 1896 roku w rodzinie sędziszowskiego chłopa Szczepana, matką jest Magdalena. Młody Marianek od najmłodszych lat garnie się do nauki. Kończy Szkołę Powszechną w Sędziszowie Młp. i kontynuuje edukację w Gimnazjum Św. Anny w Krakowie.

W latach 1913-1914 dorosły już Marian Surman studiuje nauki polityczne na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Kiedy 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie Gawrilo Princip zabija austriackiego następcę tronu Arcyksięcia Franciszka Ferdynanda oraz jego żonę Zofię, Marian czuje, że może dojść do wojny. Faktycznie zachęcona przez Rosję Serbia odrzuca część ultimatum Austro – Węgier i wojna wybucha. W pierwszych dniach sierpnia lokalny konflikt austriacko- serbski przekształca się w I wojnę światową. Zaczyna się przerzucanie zaborców obietnicami w sprawie polskiej. Marian staje po stronie proaustriackiej – niepodległościowców, aktywistów. We wrześniu ochotniczo wstępuje do Legionów Polskich.

Młody Surman walczy na froncie w składzie 4 baterii 2 pp Legionów. Artyleria staje się jego ulubionym rodzajem broni. Brakuje Polakom własnych dowódców – Józef Piłsudski myśli już o czasach powojennych, dlatego Marian jest słuchaczem Szkoły Podchorążych Artylerii Legionów Polskich. W lipcu 1917 roku dochodzi do kryzysu przysięgowego. Nasz bohater zostaje wcielony do armii austriackiej i wysłany na front włoski, gdzie walczy w składzie 48 pułku Artylerii Lekkiej (dowodzonego przez ppłk art. K. Dzierżanowskiego). Kiedy monarchia Austro-Węgierska w 1818 r. rozpada się, Marian właśnie kończy austriacką Szkołę Oficerów Rezerwy w Ołomuńcu.

W listopadzie 1918 roku Marian Surman rozpoczyna służbę w Wojsku Polskim. Wraca do Sędziszowa Młp. i tutaj organizuje kompanię ochotników do obrony Kresów Wschodnich, a szczególnie Lwowa. Chce walczyć z Ukraińcami o polskość największego centrum polskiej kultury i nauki.

Początkiem grudnia chorąży Surman dowodzi i plutonem ochotników z naszych okolic, i prowadzi go na front. W międzyczasie gen. Tadeusz Rozwadowski awansuje go na podporucznika. W styczniu 1919 roku kompania sędziszowska zostaje włączona w skład 5 pp. Legionów dowodzonego przez ppłk. Michała- Tokarzewskiego. Kiedy Lwów jest w miarę bezpieczny ppor. Marian Surman zostaje przeniesiony do 3 Pułku Artylerii Polowej, w składzie którego walczy na froncie polsko- bolszewickim.

W lipcu 1920 roku ppor. Marian Surman dostaje się pod Puchowiczami do sowieckiej niewoli. Udaje mu się doczekać końca wojny i wrócić do służby w Wojsku Polskim. Służy w 4 Pułku Artylerii Polowej, stacjonującym w Inowrocławiu. W 1924 roku Surman awansuje na stopień kapitana.

Od 1925 roku kpt. Marian Surman dowodzi baterią, a następnie dywizjonem w 5 Pułku Artylerii Ciężkiej w Krakowie. Na przełomie 1928 i 29 roku kończy, przerwane w 1914 roku studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Prof. Henryk Hoyer, rektor tej uczelni, w dniu 26 czerwca 1930 roku wręcza mu dyplom magistra praw.
Marian rozpoczyna służbę w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Toruniu, awansując 1 stycznia 1931 roku na stopień majora. Wykłada tam do połowy 1935 roku, gdyż na mocy rozkazu Ministra Spraw Wojskowych zostaje przeniesiony do 22 Pułku Artylerii Lekkiej do Przemyśla na dowódcę dywizjonu.

Przełożony mjr. Mariana Surmana, ppłk art. Stefan Woźniakowski w 1936 roku pisze o swym podwładnym; „Indywidualność bardzo cenna dla wojska pod każdym względem. Nieprzeciętny umysł i charakter. Jest dużym autorytetem dla podwładnych. Wybitny i doświadczony artylerzysta. Energiczny i pełen inicjatywy. Całkowicie przygotowany do funkcji zastępcy dowódcy pułku.” W kilka miesięcy później Marian Surman obejmuje stanowisko zastępcy dowódcy 22 PAL (22 Dywizji Piechoty Górskiej) w Przemyślu.

Mjr Marian Surman 26 stycznia 1926 roku wstępuje na ślubny kobierzec. Jego wybranką jest Hanna Maria Iwicka. Niestety, szczęście rodzinne nie trwa długo. W 1939 roku, 1 września na Polskę napadają Niemcy, a 17 września Związek Radziecki. Zaczyna się II wojna światowa.

W nocy z 1/2 września 1939 roku cała 22 Dywizja Piechoty Górskiej, po przybyciu z rejonu Przemyśla, zajmuje stanowiska w rejonie Olkusza. Jest częścią Armii Kraków. Wraz z nią 22 PAL z ppłk art. Marianem Surmanem walczy m.in. w rejonie Sopnicy, Buska, i Staszowa. Walczy w ramach rozproszonych sił dywizji i po 17 września znajduje się na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną. Marian Surman zostaje aresztowany przez sowietów i dostaje się drugi raz w życiu do ich niewoli.

Ppłk. Marian Surman wraz z ponad 15 tysiącami innych oficerów zostaje formalnie internowany w obozie jenieckim w Starobielsku (pozostałe obozy w Kozielsku, Ostaszkowie, Griazowcu). Związek Radziecki nie ratyfikował konwencji genewskich, więc twierdzi, że prawo wojenne go nie obowiązuje. Polscy jeńcy są karygodnie traktowani. Trwają bezustanne przesłuchania prowadzone przez NKWD. Marian Surman, kawaler Orderu Virtuti Militarii V klasy jest niezłomny. Do końca jest wierny Polsce, Bogu i honorowi polskiego oficera.

Wiosną 1940 roku ppłk Marian Surman zostaje zamordowany prze NKWD w Charkowie. Jego doczesne zwłoki spoczywają w grobach zbiorowych w miejscowości Piatichatki pod Charkowem. Groby te w kolejnych latach służyły wypoczywającym pracownikom NKWD jako szamba. Około 1972 roku w zbiorowe mogiły prawdopodobnie zostały wstrzyknięte żrące substancje (potasowe?- JF), które rozpuściły znaczną część szkieletów.

Marian Surman, był odznaczany za wzorową, długoletnią służbę wojskową, w tym za waleczność w czasie dwóch wojen, m.in. Krzyżem Virtuti Militarii V klasy, 2-krotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości i Złotym Krzyżem Zasługi, medalem „Za wojnę 1918-1921”. Jego nazwisko widnieje w „Księdze Chwały” powiatu dębickiego. Młodzież ZSZ w Sędziszowie Młp. pragnie zasadzić dęba, który będzie przypominał skąd wyrósł też żołnierz i co osiągnął w dorosłym życiu.

Jan Flisak