Za wolną Polskę trafili do sowieckich łagrów

HISTORIA♦ W połowie lipca 1944 r. na Kremlu zapadły główne decyzje dotyczące losów żołnierzy AK. Na wniosek Berii, Stalin zgodził się, aby szeregowych żołnierzy AK wcielać do armii Berlinga, oficerów natomiast internować w głąb Rosji po to, aby nie konspirowali. Kilka miesięcy później na Sybir wywieziono pierwszych mieszkańców naszego powiatu.
Rok 1944 był dla Polski tragiczny. Zbliżająca się do przedwojennych granic II RP ofensywa sowiecka zmuszała dowództwo AK do opracowania planu działania oddziałów polskich dla momentu wycofywania się Niemców i wkraczania Armii Czerwonej. Rząd polski oraz władze Polskiego Państwa Podziemnego, nie widząc możliwości wybuchu powstania powszechnego, poleciły przygotowanie planu akcji „Burza”. Plan ten zakładał, że zadaniem żołnierzy Wojska Polskiego, skupionego w szeregach Armii Krajowej, będą działania dywersyjne na tyłach wojsk niemieckich, obrona miejscowej ludności przed represjami okupanta i występowanie przed wkraczającymi oddziałami sowieckimi w roli gospodarzy. W zakresie militarnym „Burza” okazała się sukcesem. Świetnie przygotowane operacje AK i współdziałanie z Sowietami doprowadziły do odbicia z rąk niemieckich kresowych miast Wilna i Lwowa, które uratowano przed zniszczeniem. Jednak po okresie wspólnych walk i współdziałania na linii frontu nastąpiła radykalna zmiana. Ujawniająca się, według wytycznych z Londynu, Armia Krajowa powoływała instytucje i urzędy legalne, podlegające polskiemu rządowi. Stalin zaplanował jednak zupełnie inny scenariusz wydarzeń, posiadając zgodę aliantów zachodnich na włączenie Polski do sowieckiej strefy wpływów. Decyzje związane z utworzeniem polskiego ośrodka władzy politycznie mu podporządkowanego zapadały między 18 a 20 lipca 1944 r. w Moskwie. Wówczas sowiecka agentura skupiona w Centralnym Biurze Komunistów Polski i Związku Patriotów Polskich w Związku Sowieckim powołali do życia kolaboracyjny Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który nie posiadał żadnej legitymizacji prawnej poza poparciem Józefa Stalina i siły w postaci Czerwonej Armii. Po ogłoszeniu 22 lipca tzw. Manifestu Lipcowego PKWN podpisał 26 lipca umowę z ZSRS o stosunkach między sowieckim Wodzem Naczelnym, a tylko z nazwy „polską” administracją po wkroczeniu wojsk sowieckich na terytorium Polski. Dzięki tej umowie Armia Czerwona i NKWD, wkraczając na tereny państwa polskiego miały przygotowany grunt pod swobodne działania i dowolną interpretację prawa. Już w połowie lipca 1944 r. na Kremlu zapadły główne decyzje dotyczące losów żołnierzy AK. Na wniosek Berii, Stalin zgodził się, aby szeregowych żołnierzy AK wcielać do armii Berlinga, oficerów natomiast internować w głąb Rosji po to, aby nie konspirowali. W związku z tą decyzją do dowództwa 1 Frontu Ukraińskiego (operującego na terenie Rzeszowszczyzny) dotarła dyrektywa: „w żadne stosunki i porozumienie z polskimi oddziałami nie wchodzić. Niezwłocznie po ujawnieniu składu osobowego tych oddziałów rozbroić i odstawić je do specjalnie zorganizowanych punktów”, a w przypadku oporu ze strony polskich oddziałów „zastosować siłę zbrojną”. Po pierwszych oficjalnych rozmowach pomiędzy dowództwem Podokręgu AK Rzeszów z przedstawicielami Armii Czerwonej, płk Kazimierz Putek ps. „Zworny” 5 VIII 1944 r. wydał rozkaz o ponownym zejściu do konspiracji oraz bojkotowaniu wszelkich zarządzeń PKWN i NKWD, w tym przypadku chodziło głownie o bojkot poboru do Armii Berlinga ogłoszony na początku sierpnia 1944 r. Ponowne zejście do konspiracji okazało się bardzo trudne, ponieważ większość z AK-owców, zarówno dowódców, jak i zwykłych żołnierzy, w czasie akcji „Burza” w większym lub mniejszym stopniu miała styczność z oddziałami Armii Radzieckiej. Biorąc pod uwagę taki stan rzeczy, NKWD z łatwością aresztowało żołnierzy AK, teren naszego obecnego powiatu został poddany brutalnym działaniom. Pierwsze aresztowania miały miejsce już pod koniec sierpnia. Sowieckie NKWD i Smiersz zatrzymywało zdekonspirowanych żołnierzy AK powracających z akcji „Burza”. Na terenie Sędziszowa więzienie zorganizowane było w budynku Poczty, w Ropczycach areszt zorganizowano w budynku Sądu. Poza tym NKWD organizowało doraźne więzienia w ziemiankach, piwnicach i innych zabudowaniach gospodarczych, w których pobliżu akurat stacjonowali. 4 września pierwszymi z aresztowanych przez NKWD byli między innymi Józef Łotocki ps. „Łata” - dowódca kompanii AK z Góry Ropczyckiej, Tadeusz Wilk ps. „Orwid” - dowódca oddziału dywersyjnego Placówki Sędziszów II „Strzała” i Kazimierz Gniewek ps. „Strzała” - dowódca plutonu z Wiercan. NKWD podczas przesłuchań chciało znać członków AK z tego terenu, kadrę dowódczą, lokalizację magazynów broni i stan uzbrojenia. 9 września 1944 r. w ręce NKWD wpadł por. Mieczysław Stachowski dowódca Obwodu AK Dębica – części znajdującej się pod okupacją sowiecką. Koniec września i początek października to okres, w którym aresztowania AK-owców były sporadyczne, zatrzymywani byli aktywniejsi lub ci, na których NKWD miało „dowody”. W tym czasie trwały działania operacyjne. Smiersz przeczesywało teren, zdobywało konfidentów, zbierało doniesienia i materiały operacyjne. 7 października 1944 r. Stalin zdecydował o zwiększeniu liczebności wojsk NKWD na tyłach frontów. Do Lublina skierowano wówczas 64 Zbiorczą Dywizję NKWD o ogólnej liczebności 8850 osób z zadaniem zwalczania „bandytyzmu” w Polsce. Na teren Rzeszowszczyzny trafił wówczas 98 pułk pograniczny NKWD. Na koniec października 1944 r. Stalin kazał również zaostrzyć represje wobec AK. 8 listopada do naczelników grup operacyjnych Smiersz I Frontu Ukraińskiego dotarł rozkaz o podjęciu wszelkich możliwych przedsięwzięć agenturalno-operacyjnych w celu zabezpieczenia obchodów Święta Niepodległości 11 listopada. Smiersz, przypuszczając, że Armia Krajowa może przeprowadzać w tych dniach prowokacyjne wypady, przystąpiła do aresztowań ludzi znanych z przynależności do AK. W tym czasie NKWD i Smiersz na naszym terenie aresztowało kilkudziesięciu AK-owców. Ostatnie aresztowania to grudzień 1944 r. i początek stycznia 1945 r. Wówczas w ręce NKWD wpadali żołnierze AK dobrze ukrywający się, na których ktoś „życzliwy” doniósł, których aresztowano podstępem lub w wyniku wspólnych działań operacyjnych „polskiego” UB z NKWD i Smiersz. Aresztowania, po których żołnierzy AK z naszego terenu wywożono do ZSRS, ustały w połowie stycznia 1945 r. Miało to częściowo związek z podpisaniem umowy płk Kazimierza Putka ps. „Zworny” z Sowietami o ujawnieniu się żołnierzy Podokręgu AK Rzeszów i utworzeniu 24 Dywizji Piechoty AK oraz z ruszeniem ofensywy zimowej. Spore siły Armii Czerwonej, NKWD oraz UB przesunięto na zachodnie ziemie Polski. Żołnierzy AK rzeczywiście nie deportowano, aresztowania jednak nie ustały, tak jak przewidywała umowa. Współpraca pomiędzy UB i NKWD była ścisła, wystarczy prześledzić losy Tadeusza Wilka i Mieczysława Stachowskiego, aresztowanych na początku września 1944 r. Przekazywani oni byli kilkukrotnie z rąk do rąk w celu przesłuchiwania. Ostatecznie osadzeni zostali na zamku w Rzeszowie, skąd UB 16 listopada (po ponad dwóch miesiącach) przekazało ich stronie sowieckiej w celu wywózki do łagrów. Z terenu Rzeszowszczyzny do ZSRR zorganizowano trzy transporty: pierwszy ruszył w nocy z 4 na 5 października 1944 r. do obozu w Riazaniu, do którego trafił Kazimierz Gniewek. W transporcie drugim, z 24 listopada 1944 r. do Borowicz, dwoma pociągami wyjechało już około setki AK-owców z ówczesnego powiatu dębickiego. W ostatnim transporcie, z 13 stycznia 1945 r. do Stalinogorska, znalazło się kilkudziesięciu aresztowanych w grudniu 1944 r. i na początku stycznia 1945 r. Transport ten organizowany był naprędce przed wyżej wspomnianą umową płk „Zwornego”. Transporty aresztowanych zaczynały się na dziedzińcu więzień. W Ropczycach, według relacji uczestników, wyglądało to tak: na zewnątrz stały podstawione samochody ciężarowe. Aresztowanych usadzono w nich na ławkach okrakiem, aby uniemożliwić im ucieczkę. Po zapakowaniu wszystkich i zawiązaniu plandek, ciężarówki ruszyły na wschód w kierunku Rzeszowa i dalej Przemyśla. Każdego samochodu pilnował uzbrojony NKWD-zista. Po kilku godzinach jazdy, konwój dotarł do miejscowości Bakończyce, gdzie w barakach stajennych po artylerii zlokalizowano obóz przejściowy dla żołnierzy AK. Po szczegółowej rewizji przewieziono ich na stację kolejową, gdzie pod szczególnie silną eskortą zostali oni załadowani do przygotowanych wagonów bydlęcych po około czterdziestu pięciu. Każdy wagon był dobrze zadrutowany, na co drugim wagonie na dachu w budce wartowniczej jechał uzbrojony żołnierz NKWD. Z Bakończyc transport ruszył na Wschód. AK-owcy z naszego terenu tymi transportami trafiali do obozów w Riazaniu, Borowiczach, Stalinogorsku i Swierdłowsku. Tam w nieludzkich warunkach pracowali w kopalniach, kołchozach, przy wycince i spławianiu drewna rzeką oraz na budowach. Przy minimalnym wyżywieniu, zawszeni, wycieńczeni pracą chorowali i umierali. Kwalifikacje do powrotów rozpoczęły się jesienią 1945 r., większość zesłańców powróciła na początku 1946 r. Część, zadaniem komunistów „najniebezpieczniejszych”, wróciła dopiero końcem 1947 r. Po powrocie do kraju nie byli pewni, co ich czeka. Wielu z nich w poszukiwaniu zatrudnienia wędrowało po całej Polsce. Niektórzy specjalnie wyjeżdżali jak najdalej od swojego dotychczasowego miejsca zamieszkania, aby uniknąć piętna zesłańca. UB, a następnie SB, stale ich obserwowało i inwigilowało. W PRL-u ci polscy bohaterowie byli obywatelami II kategorii.

Żołnierze Armii Krajowej z Podobwodu AK Sędziszów, aresztowani przez Smiersz lub NKWD – UB jesienią 1944 r.,

a następnie wywiezieni do łagrów w Związku Sowieckim:

 

Ambroziewicz Antoni s. Jana 1914

Baran Ludwik s. Wawrzyńca 1918.

Basara Antoni s. Jana 1906

Biedawski Edward s. Aleksandra 1914

Bira Mieczysław s. Mikołaja 1911

Bira Władysław s. Mikołaja 1906

Birkowski Anatol s. Aleksandra 1921

Bochenek Wojciech s. Franciszka 1902

Drozd Feliks s. Tomasza 1914

Filipek Bronisław s. Jana 1910

Filipek Ferdynand s. Floriana 1905

Filipek Franciszek s. Pawła 1900

Filipek Jan s. Walentego 1910

Filipek Michał s. Walentego 1910

Filipek Mieczysław s. Floriana 1913

Filipek Stanisław s. Walentego 1921

Gawron Konstanty s. Jana 1921

Gniewek Kazimierz s. Jana 1916

Gniewek Piotr s. Franciszka 1919

Grębosz Michał s. Wiktora 1923

Grębosz Wiktor s. Michała 1896

Grobelny Franciszek s. Tomasza 1913

Grobelny Jan s. Tomasza 1911

Grzegorski Władysław s. Walentego 1910

Homala Jan s. Stanisława 1898

Jankowski Tadeusz s. Tomasza 1903

Jaworek Józef s. Jana 1904

Jaworek Wincenty s. Franciszka 1913

Jop Antoni s. Jana 1903

Jop Józef s. Jana 1916

Jop-Stenzel Genowefa c. Jana 1911

Juchno Antoni s. Jana 1900

Kaczkowski Czesław s. Józefa 1908

Karpierz Józef s. Władysława 1914

Kiebała Antoni s. Wojciecha 1918

Kiebała Michał s. Jana 1914

Kiełek Stanisław s. Jana 1920

Klich Franciszek s. Andrzeja 1902

Kmieć Stanisław s. Jana 1910

Kmieć Władysław s. Norberta 1923

Kosiński Marian s. Jana 1924

Łukaszewski Feliks s. Jana 1893

Łyko Władysław s. Kajetana 1913

Malinek Edward s. Michała 1915

Matuszkiewicz Tadeusz s. Tomasza 1911

Marchut Michał s. Wojciecha 1913

Marszałek Jan s. Tomasza 1920

Mianowski Stanisław s. Stanisława 1916

Miąso Franciszek s. Franciszka 1909

Migała Edward s. Wojciecha 1921

Miś Jan s. Jakuba 1919

Ochał Józef s. Walentego 1903

Opoń Ludwik s. Józefa 1913

Opoń Władysław s. Ludwika 1909

Ossoliński Władysław s. Piotra 1921

Pająk vel Lenczewski Tadeusz s. Józefa 1921

Pasela Mieczysław s. Walentego 1921

Pośko Karol s. Jana 1917

Prynda Kazimierz s. Prokopa 1926

Przemysławski Tadeusz s. Józefa 1911

Przydział Florian s. Józefa 1912

Pupa vel Słowiński Kazimierz s. Kazimierza 1919

Rataj Czesław s. Antoniego 1915

Reguła Tadeusz s. Henryka 1913

Rogowski Józef s. Sebastiana 1914

Róg Franciszek s. Jana 1917

Rusin Leopold s. Antoniego 1915

Rzeźnikiewicz Stanisław s. Wojciecha 1909

Sapeta Bronisław s. Andrzeja 1894

Sapeta Władysław s. Andrzeja 1910

Skoczek Jan s. Andrzeja 1910

Sokołowski Mieczysław s. Józefa 1917

Stachowski Mieczysław s. Mieczysława 1900

Stadnik Antoni s. Joachima 1910

Stadnik Józef s. Joachima 1915

Stanek Marian s. Karola 1918

Szczepanek Józef s. Michała 1913

Szczurowski Michał s. Józefa 1910

Szczurowski Mieczysław s. Józefa 1912

Szczurowski Tadeusz s. Józefa 1916

Szeliga Jan s. Wawrzyńca 1913

Szeliga Zbigniew s. Jakuba 1921

Szkotnicki Józef s. Franciszka 1906

Targ Ludwik s. Antoniego 1919

Wilk Tadeusz s. Władysława 1915

Wilk Zygmunt s. Władysława 1923

Worek Władysław s. Jacentego 1910

Wozowicz Maksymilian s. Józefa 1897

Wośko Stanisław s. Tomasza 1900

Ziobro Jan s. Jakuba 1923

Powyższa lista zawiera nazwiska sprawdzone i potwierdzone dzięki kwerendzie w zasobach: Ośrodka Karta – Indeks Represjonowanych, Archiwum IPN Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie - Dokumentacja Urzędów Repatriacyjnych oraz relacji rodzin.

Powyższa lista zawiera nazwiska sprawdzone i potwierdzone dzięki kwerendzie w zasobach: Ośrodka Karta – Indeks Represjonowanych, Archiwum IPN Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie - Dokumentacja Urzędów Repatriacyjnych oraz relacji rodzin.

 

 

 

 

 

Poniżej zamieszczona jest lista żołnierzy Podobwodu AK Sędziszów Małopolski, których nazwiska znane są z publikacji badaczy: Andrzeja Zagórskiego, Władysława Bartosza oraz Jana Sochackiego. Potrzebują one jednak dalszej weryfikacji, ponieważ brak jest szczegółowych danych ich dotyczących. Trwa nadal kwerenda w zasobach IPN:

 

Bagiński (Władysław?) Antoni s. Jana 1906

 

Biedawski Władysław, ur. 1916?

 

Darłak Jan 1923

 

Grobelny Władysław

 

Jop Stanisław

 

Jop Zofia 1914

 

Kliś Franciszek 1902

 

Kocoń Anna c. Józefa 1915

 

Kaczkowski Zbigniew

 

Markiewicz Tadeusz s. Józefa 1913

 

Miąso Józef

 

Motyka Jan s. Jozefa 1920

 

Sidorowicz Mieczysław 1911

 

Szeliga Walenty

 

Worek Jan

 

 

Powyższe listy oczywiście są niepełne, najprawdopodobniej ustalenie pełnego zestawienia żołnierzy AK z Podobwodu Sędziszów Małopolski deportowanych i represjonowanych z powodu działalności na rzecz niepodległego Państwa Polskiego nie będzie możliwe nigdy. Pragnieniem autorów jest ustalenie jak najpełniejszej listy Sybiraków. Jeśli ktoś z Czytelników jest w stanie udzielić jakichkolwiek informacji dotyczących tych osób, autorzy proszą o kontakt (tel. 697 054 156).